JIDU xuzuridagi Diplomatik akademiyasi

 «Хalqaro munosabatlarda amaliy tahlil”

kafedrasi mudiri,  s.f.d., professor Rustam Djumaev

      O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 1-moddasida O‘zbekiston boshqaruvning respublika shakliga ega bo‘lgan suveren, demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat deb qayd etilgan. Konstitutsiyada belgilangan ushbu normani hayotga to‘la tatbiq etish jamiyatda vijdon erkinligini, qonun ustuvorliginiva ijtimoiy adolatni, inson huquqlari, erkinliklari va manfaatlarini samarali ta’minlashga hamda barqaror rivojlanishga xizmat qiladi.

     Hozirgi kunda dunyoda besh mingdan ortiq din va turli yo‘nalishlar hamda 195 dan ortiq davlat mavjud, ularning yarmidan ko‘pi dunyoviy hisoblanadi. Dunyoviy xarakter ko‘pchilik uchun zamonaviy demokratik davlatning faoliyati va rivojlanishining asosiy va ajralmas prinsipi hisoblanadi. Davlatning dunyoviyligi prinsipining ahamiyatini tushunish darhol yuz bermaydi, faqat dinning dualistik mohiyatini va demokratik o‘zgarishlar yo‘lida davlat rivojlanishining haqiqiy istiqbollarini chuqur anglash bilan kechadi. Bu shuni anglatadiki, bir tomondan, din kuchli birlashtiruvchi omil hisoblanadi: odamlar ibodat qilish uchun jamoalarga qo‘shilishadi yoki shunchaki o‘zlarini ijtimoiy va milliy identifikatsiyalash maqsadida o‘zlarini ma’lum bir din izdoshlari deb atashadi. Boshqa tomondan, dinlar parchalanish funktsiyasiga ega, ularning har biri o‘z ta’limotining yagona to‘g’ri haqiqatini bayyon qiladi va ixtiyoriy ravishda yoki beixtiyor o‘zlarini boshqa dinlar va e’tiqodlarga qarshi qo‘yadi. Bu dinning jiddiy halokatli disfunktsiyasini o‘z ichiga oladi. Ilmiy dunyoqarash bilan bog‘liqlik haqida gapirmasa ham bo‘ladi. Shuning uchun “to‘g‘ri” dunyoviy davlatni shakllantirish muammosi birinchi qarashda ko‘rinadiganidan ancha dolzarb va murakkab vazifadir.

Dunyoviy davlat – bu rasmiy davlat dini mavjud bo‘lmagan va e’tiqodlarning hech biri majburiy yoki afzal deb tan olinmagan davlatdir. Dunyoviy davlat sharoitida din, uning kanonlari va dogmalari, shuningdek diniy birlashmalar davlat tizimiga, shuningdek davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari faoliyatiga, davlat tuzilmalari tizimiga va davlat faoliyatining boshqa sohalariga ta’sir ko‘rsatishga haqli emas.

 Bu shuni anglatadiki:

a) davlat fuqaroning dinga bo‘lgan munosabatini va shaxsiy diniy mansubligini aniqlash jarayoniga aralashmaydi;

b) davlat hokimiyati organlari, davlat muassasalari va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining funksiyalarini diniy birlashmalarga yuklamaydi;

c) agar qonunchilikka zid bo‘lmasa diniy birlashmalarning kanonik faoliyatiga aralashmaydi;

d) davlat va munitsipal ta’lim muassasalarida ta’limning dunyoviy xususiyatini ta’minlaydi;

e) davlat hokimiyati va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining faoliyati ommaviy diniy udumlar va marosimlar bilan birga o‘tkazilishi mumkin emas;

f) mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining rahbarlari, davlat xizmatchilari va xodimlari, shuningdek harbiy xizmatchilar ma’lum bir dinga munosabatni shakllantirish uchun o‘zlarining rasmiy mavqeidan foydalanishga haqli emaslar.

Olimlarning ta’kidlashicha, ilmiy nashrlarda ushbu konsepsiyaning boy mazmuni hali to‘liq ochib berilmagan. Ammo, boshqacha qaralganda, dunyoviy davlatni davlat institutlari va diniy birlashmalar manfaatlarining mustaqilligi va muvozanatini ta’minlaydigan davlat sifatida tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, dunyoviy davlatda, birinchi navbatda, davlat siyosati va hayotining asosiy masalalarida dinning ustunligi yo‘qligi haqida bahslashish mumkin. Shu bilan birga, dunyoviy davlat turli xil ijtimoiy guruhlarning manfaatlarini muvozanatlashning kafolati bo‘lib qolmoqda va shunga mos ravishda chinakam dunyoviy davlat bu guruhlarning manfaatlarini ushbu manfaatlar davlatning o‘ziga qarshi yo‘naltirilmagan taqdirda himoya qiladi va konstitutsiyada vijdon erkinligi hamda uni amalga oshirish uchun tegishli choralarni belgilab qo‘yadi.

“Dunyoviy davlat” tushunchasini talqin qilishda nafaqat vijdon va din erkinligini kafolatlash majburiyatiga, balki har qanday dinni davlat maqomiga ko‘tarish imkoniyatiga ham e’tibor qaratish lozim. Agar biz chet el tajribasiga murojaat qilsak, masalan, Gretsiya konstitutsiyaviy ravishda Sharqiy pravoslav dinini hukmron din sifatida mustahkamlaganini, ammo shu bilan birga (Gretsiya Konstitutsiyasining 13-moddasi) diniy ong erkinligi daxlsizligi ta’minlanganligini ko‘ramiz; shaxsiy va siyosiy huquqlardan foydalanish har kimning diniy e’tiqodiga bog’liq emas; har qanday ma’lum din bepul va uning diniy marosimlarini amalga oshirish qonun himoyasi ostida to‘siqsiz amalga oshiriladi.

Daniya Konstitutsiyasida davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan rasmiy cherkov Evangel-luteran cherkovini tan oladi (4-modda), uning ustavi qonun bilan belgilanadi (66-modda). Shu bilan birga, fuqarolar o‘zlarining e’tiqodlari va xatti-harakatlari axloq va jamoat tartibini buzmasligi sharti bilan o‘z e’tiqodlariga muvofiq ibodat qilish uchun diniy birlashmalarni tashkil etish huquqiga ega (67-modda). Hech kim o‘z e’tiqodi yoki kelib chiqishi asosida fuqarolik va siyosiy huquqlarning to‘liq amalga oshirilishidan bosh tortishi mumkin emas va hech kim ushbu sabablarga ko‘ra umumiy qabul qilingan fuqarolik majburiyatlariga rioya qilishdan bo’yin tovlay olmaydi (70-modda). Qonun chiqaruvchi tomonidan “umumiy majburiy” emas, balki “davlat dini” atamasidan foydalanish ham muhimdir. Shunday qilib, davlat dini siyosiy darajada qo‘llab-quvvatlanishi ta’kidlangan, ammo shu bilan birga davlat ushbu dinni fuqarolik jamiyatiga imperativ narsa sifatida yuklamaydi, shu bilan boshqa diniy birlashmalarning huquqlarini buzmaydi hamda vijdon va din erkinligiga tahdid solmaydi.

Dunyoviy davlatlar faoliyatining ilmiy ta’riflari va real amaliyotini tahlil qilib, dunyoviy davlatning quyidagi asosiy xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:

- diniy birlashmalarning davlatdan ajralib chiqishi, davlat o‘z hokimiyat organlarining funksiyalarini bajarishni diniy birlashmalarga yuklamaydi;

- barcha diniy birlashmalarning qonun oldida tengligini me’yoriy mustahkamlaydi, hech qanday diniy birlashma davlat tomonidan imtiyozlarga ega bo‘lmaydi;

- umumiy majburiy yoki rasmiy dinni o‘rnatishga yo‘l qo‘yilmasligi;

• din va diniy e’tiqodga bo‘lgan munosabatidan qat’iy nazar, inson va fuqaroning huquq va erkinliklari tengligi.

Qolgan belgilar, u yoki bu tarzda, yuqoridagi xususiyatlardan kelib chiqadi. Bu davlat va munitsipalitetlarda ta’limning dunyoviy xususiyatini saqlab qolish, davlat tomonidan fuqarolarning diniy o‘zligini o‘zi belgilashiga aralashmasligi, diniy birlashmalarga davlat hokimiyati organlarining funksiyalarini yuklash taqiqlanishi, davlat va munitsipal xodimlarning o‘z xizmat mavqeyidan diniy birlashmalar manfaati uchun foydalanishni taqiqlashi, diniy sabablarga ko‘ra ishga qabul qilishni rad etish, fuqarolarning muqobil fuqarolik xizmatini almashtirish huquqlarining kafolatlari, diniy sabablarga ko‘ra xizmat qilish, diniy birlashmalar davlat hokimiyati organlariga va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlariga saylovlarda qatnashmaydi, siyosiy partiyalar faoliyatida qatnashmaydi, bu esa diniy birlashmalar vakillari fuqarolik huquqlaridan mahrum bo‘lishini anglatmaydi. Ular saylovlarda ishtirok etishlari va davlat hokimiyati va mahalliy hokimiyat organlariga saylanishlari mumkin, ammo diniy birlashmalardan yoki tegishli cherkov vakillari sifatida emas.

Davlat hokimiyati va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining faoliyati dunyoviy davlatda ommaviy diniy udumlar va marosimlar bilan birga bo‘lishi mumkin emas, garchi istisnolar mavjud bo‘lsa ham. Masalan, Amerika Qo‘shma shtatlarida Prezident lavozimiga kirish muqaddas kitobga qasamyod bilan birga bajaradi, AQSh Kongressi yig‘ilishlarini xristian ruhoniylari ochadi va 1904-yildan 1950-yillarning o‘rtalariga qadar Kongressning har bir yangi a’zosiga Jefferson Injili topshirildi (bu an’ana 1997-yilda libertarian Press xususiy tashkiloti tomonidan qayta tiklandi). Bularning barchasi AQSh dunyoviy davlat bo‘lishiga qaramay, Konstitutsiyasida mustahkamlangan.

To‘g‘ri, bizning fikrimizcha, davlat tomonidan diniy birlashmalarga moliyaviy va moddiy yordam ko‘rsatishni taqiqlash kabi xususiyat to‘liq asoslanmagan, chunki vijdon erkinligini jamoaviy amalga oshirishga ko‘maklashish davlatning burchidir. Ba’zilar buni “davlatning axloqiy burchi” deb atashadi. Davlatning moliyaviy-moddiy yordami soliq imtiyozlarini berish, madaniy yodgorliklar bo‘lgan binolar va obyektlarni tiklash yoki saqlash uchun byudjetdan mablag‘ ajratishda ifodalanishi mumkin. Norvegiyada nafaqat Norvegiya davlat cherkovi, balki “erkin cherkovlar” deb ataladigan har bir kishi jamoat soniga qarab davlatdan moliyaviy yordam oladi. AQShda “Catholic Charities” Amerika diniy xayriya tashkiloti faqat 1999-yilda davlatdan 2,3 milliard dollar miqdorida moliyaviy yordam oldi. Bu esa byudjetining 2/3 qismini tashkil etdi.

Dunyoviy davlatning funksiyalari, ya’ni davlatning dunyoviy faoliyatining asosiy yo‘nalishlari quiydagidek belgilanishi mumkin:

1) Qonunchilik funksiyasi – diniy birlashmalar, jamiyat va davlat faoliyatining huquqiy makonini shakllantiradi, vijdon va din erkinligini qonuniy kafolatlaydi, mamlakatdagi diniy birlashmalarning huquqiy maqomini belgilaydi va ularning turli darajadagi va turli sohalardagi hokimiyat bilan munosabatlari tamoyillarini mustahkamlaydi;

2) himoya funksiyasi – diniy birlashmalarning qonuniy faoliyatini va vijdon va din erkinligi to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining bajarilishini nazorat qiladi: har kim dunyoviy davlatning konstitutsiyaviy qonunchiligiga muvofiq har qanday dinga erkin (yakka tartibda yoki boshqalar bilan birgalikda) amal qilish huquqiga ega;

3) tartibga solish funksiyasi – davlat-cherkov munosabatlarini tartibga soladi, diniy birlashmalarning (tashkilotlar va guruhlarning) huquqiy maqomini belgilaydi, diniy tashkilotlarni ro‘yxatdan o‘tkazadi, diniy siyosatni amalga oshirish jarayonini, ba’zi diniy udumlar va marosimlarni, xayriya tadbirlarini va boshqalarni tartibga soladi;

4) rag‘batlantiruvchi funksiya diniy birlashmalarga moliyaviy, moddiy va boshqa yordam ko‘rsatishda, ularga soliq imtiyozlari, shuningdek turli xil subsidiyalar berishda diniy ta’lim muassasalarida umumiy ta’lim fanlarini o‘qitishda yordam berishda namoyon bo‘ladi;

5) ijtimoiy funksiya – fuqarolarning ijtimoiy turmush darajasini yaxshilash maqsadida turli darajadagi davlat organlari tomonidan diniy tashkilotlar bilan davlatning o‘zaro ta’sirini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish, chunki har qanday davlatning ustuvor vazifasi xalqaro standartlarga javob beradigan yashash sharoitlarini ta’minlashdir. Bunday holda, biz onalik, bolalik, alkogolizm va giyohvandlikka qarshi kurash, boshqa axloqsiz va noqonuniy namoyishlar fonidagi hamkorlikdagi harakatlar haqida gapiramiz;

6) taqiqlovchi funksiya – maqsadlari yoki faoliyati diniy adovatni qo‘zg‘atishga, davlat xavfsizligini buzishga, urushni targ‘ib qilishga, oilani yo‘q qilishga majburlashga, fuqarolarning axloqi va sog‘ligiga zarar yetkazishga qaratilgan diniy birlashmalarni tashkil etish va ularning faoliyati qonun bilan taqiqlanadi. Diniy binolarda ibodat va diniy marosimlarga qarshilik qilish taqiqlanadi. Jazolar nomenklaturasi juda keng – jarima, axloq tuzatish ishlari, hibsga olish, ozodlikdan mahrum qilish;

7) ta’lim funksiyasi: jamiyatning intellektual, hissiy, psixologik va axloqiy mustahkamlanishiga hissa qo‘shadi. Shu jumladan yosh avlodni, harbiy xizmatchilarni, ozodlikdan mahrum qilish joylarida bo‘lgan shaxslarni, qochqinlarni axloqiy tarbiyalash orqali; oilaviy va nikoh institutini mustahkamlash; konfessiya sirlari institutini himoya qilish; diniy bayramlarni dam olish kunlari deb e’lon qilish; axloqiy buzuqlikka, jamiyatning alkogolizatsiyasiga, giyohvandlik, fohishabozlik, parazitizm, jinoyatchilikning tarqalishiga qarshi turish.

Dunyoviy davlatning vazifalari nazariy jihatdan sodda va ularni amalga oshirilishi juda mushkul. Muvaffaqiyat kamida bir nechta shartlar mavjud bo‘lganda ta’minlanishi mumkin – davlat-cherkov munosabatlarini tartibga solishning aniq va qat’iy huquqiy bazasi, davlat institutlarining diniy tashkilotlar bilan samarali hamkorligi va diniy tashkilotlarning fuqarolarning ijtimoiy va madaniy-ma’rifiy hayotidagi ishtiroki (konstitutsiyaviy va huquqiy doirada). Shunga ko‘ra, dunyoviy davlatning asosiy vazifalari quyidagicha shakllantirilishi mumkin: xalqning madaniy va sivilizatsion o‘ziga xosligini himoya qilish; shaxsiy va oilaviy munosabatlarda, fuqarolarni tarbiyalashda ma’naviy-axloqiy qadriyatlarning obro‘sini oshirish; aholining ijtimoiy-madaniy va ma’naviy-axloqiy darajasini yaxshilashga qaratilgan diniy konfessiyalarning ijodiy faoliyatini qo‘llab-quvvatlash.

Dunyoviy davlat o‘z vazifalarini amalga oshirishda, odatda katta qiyinchiliklarga duch keladi, ularning asosiylarini quyidagicha ifodalash mumkin: vazifalar amalga oshirilishi juda dolzarbdir, shunda ularni davlat siyosatida amalga oshirish jarayonida na ateizm, na klerikalizm tomon burilish bo‘lmaydi. Haqiqat shundaki, dunyoviy davlatni ateistik davlat sifatida qabul qilish hali ham mavjud. Qandaydir tarzda “dunyoviy” so’zi “dinni rad etish” degan ma’noni anglatmaydi. “Dunyoviy” - bu kengroq tushuncha bo’lib: iymonlilar va iymonsizlarni tushunadigan va har qanday din fuqarolari, shu jumladan ateistik qarashlarga ega bo‘lganlar uchun teng darajada qulay sharoit yaratadigan davlat. Dunyoviy davlatlarda davlat va cherkov o‘zaro neytral bo‘lishi kerak va bu betaraflik ijobiydir. Davlat mafkuraviy jihatdan neytral bo’lib, dinlarning hech birini davlat darajasiga ko’tarmaydi ham, ateistik tashviqot ham olib bormaydi.

Zamonaviy dunyoviy davlatlarning xilma-xilligi, avvalambor, muayyan davlatlarning huquqiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari tufayli davlatning dunyoviy mohiyatini tushunish va anglashdagi farqlar bilan belgilanadi.

Bugungi kunda dunyoda mavjud bo‘lgan dunyoviy davlatlarning turli xil ko’rinishlari har bir jamiyat rivojlanishining o‘ziga xos tarixiy, madaniy, ijtimoiy-siyosiy va boshqa xususiyatlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan va davom etayotgan uzoq va murakkab ijtimoiy jarayonlarning natijasidir. Va so‘nggi o‘n yilliklarda ularning ichki jarayonlariga turli xil ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan global xarakterdagi xalqaro jarayonlar qo‘shildi.

Dunyoviy davlatni tavsiflashda diniy tashkilotlarning davlatdan teng ravishda uzoqligi haqida gapirish mutlaqo to‘g'ri emas, chunki “teng masofa” atamasi ajralish va qatnashmaslik ma’nosiga ega. Hozirgi vaqtda dunyoviy hayotning tubdan yangi modelini – vijdon erkinligi tamoyillariga asoslangan ijtimoiy-madaniy hamkorlikni amalga oshirishni talab qilmoqda, buni davlat rahbarlari va mamlakatda namoyish etilayotgan an’anaviy konfessiyalar rahbarlari o‘z nutqlarida tobora ko‘proq ta’kidlamoqdalar. Qonunchilik doirasida sheriklik va o‘zaro hamkorlik faqat mamnuniyat bilan qabul qilinadi, chunki asosiy maqsad jamiyat hayotini yaxshilash bo‘lib qolmoqda.

Shunday qilib, ba’zi umumlashtiruvchi xulosalar chiqarish mumkin.

1. Dunyoviy davlat bugungi kunda nafaqat qog‘ozda, balki haqiqiy hayotda ham vijdon va din erkinligi uchun inson huquqlariga rioya qilinadigan demokratik zamonaviy ko‘p konfessiyali davlatni rivojlantirishning mantiqiy varianti bo‘lib qolmoqda. Shu bilan birga, diniy birlashmalar davlat boshqaruviga, mamlakatning siyosiy hayotiga aralashmaydi, ammo ularning faoliyati qonunga bo‘ysunadi. Dunyoviy davlat fuqarolari har qanday konfessiyaning tarafdori bo‘lish yoki umuman hech qanday dinga amal qilmaslik huquqiga ega. Bunday davlatda ta’lim tizimi dunyoviy bo‘lib qolmoqda, bu turli fanlarni o‘qitishga ham, talabalar va o‘qituvchilarning tashqi ko‘rinishiga ham tegishli.
2. Dunyoviy davlatning to‘liq ishlashi istisnosiz uning barcha funksiyalarini amalga oshirish bilan ta’minlanadi, chunki ularning barchasi bir-biri bilan o‘zaro bog‘liqdir. Agar Qonunchilik bazasida bo‘shliqlar mavjud bo‘lsa, ya’ni Qonunchilik funksiyasi “oqsoqlangan” bo‘lsa, unda buning oqibatlari tartibga solish, himoya qilish va boshqa funksiyalarga ta’sir qiladi. Shuning uchun davlat dunyoviylik prinsipi uchun zarur bo‘lgan barcha funksiyalarni to‘liq amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘lishi juda muhimdir.
3. Globallashuv va mintaqalashtirishning turli jarayonlari bilan qamrab olingan zamonaviy tez o‘zgaruvchan dunyoda dunyoviy davlat modaga hurmat emas, balki bitta umumiy maqsadga – o‘z fuqarolari uchun yaxshi yashash sharoitlarini yaratish, shuningdek, munosib, yuqori (ijtimoiy va axloqiy) turmush darajasini saqlab qolish uchun ko‘p konfessiyali jamiyatning qulay mavjudligi va davlat va diniy birlashmalarning samarali hamkorligining zaruriy shartidir.